En xullo de 2004 tiven a oportunidade de viaxar a La Habana. Isto non tería nada de novidoso, se non fose porque a viaxe non foi unha viaxe de pracer: as xestións que alí me levaron déronme a oportunidade de mergullarme na contradictoria e fascinante vida desta capital caribeña.
Aínda que a miña cabeza estaba ocupa e preocupada por múltiples problemas, tamén é certo que houbo que ceder e conceder moitas horas interminables para que o lento facer caribeño fose soltando os enmarañados fíos cos que tecen calquera asunto que histéricos estranxeiros queremos resolver de contado. O tempo de vagar foi deixando buracos que enchín co observación e as conversas cos nativos.
Tratei con todo tipo de persoas e personaxes, e xa cando caían os primeiros escollos da desconfianza interesábame polo seu parecer sobre Cuba, a situación económica e política e polo home que fixo desta illa algo tan peculiar e contradictorio: Fidel.

Se dixese que a xente falaba sen temor, mentiría coma unha bellaca, se ben é certo que canto máis enfangados estaban en actividades extraoficiais ou prohibidas, máis abertamente dicían o que pensaban.
A Fidel todos lle chaman El viejo, só que mentres que uns o fan con desprezo, outros engaden un ton familiar e garimoso.

Os que trapicheaban con todo tipo de mercadorías, de algúns case preferín non saber de certo con que, dicían ás claras que era unha vergoña a situación, cun Fidel que despregaba esbirros por todas as esquinas vixiantes e atentos a calquera falta de adhesión ao réxime; a xente vai ás manifestacións e corean os longos discursos, porque de non ir ao día seguinte atópanse sen as migallas que reparte o paternalismo cubano, entre as que se atopa, como non, o traballo, por chamalo de algún modo. La Habana está chea destas persoas que pululan polas súas rúas na procura de diñeiro doado, que gañan comisións por te levar a tomar mojitos a tal local dispostos a indicarche un económico restaurante ou padal onde se come de vicio, iso si, a cambio de que o invites tamén a el comer, ocasión que aproveita para facer acopio de proteínas cárnicas, tan escasas e racionadas no menú diario dun cubano. Se lles preguntas de que traballan, diranche con son mestres, técnicos en non sei cantas cousas ou psicólogos; e moito non menten, son técnicos en cazar ao voo ao pardillo de turno e psicólogos en saber que hai que dicir en cada momento para embarullarte e deixarte sen argumentos, e se é posible, sen cartos.


Se a calquera lle dis que vai pasar cando morra o vello contestan co seu sorriso máis engaiolante que non hai problema, que xa teñen a outro Fidel clonado para repoñelo chegado o seu día. Saben unha recua de chistes e contos, amargos e pícaros sobre a situación en Cuba; lembrábame moito dos últimos anos de Franco e todos os que nós nos sabiamos sobre el e a súa dona.

Coñecín tamén a un entrañable ancián, que nada pedía, pero que se deixaba invitar a un mísero café con leite a cambio de darche conversa; chamábase Jorge e vivía de revender os xornais propapandísticos pola vontade, unha vez lidos por outras persoas: unha gran idea de reciclar papel que podiamos importar! O seu pai fora o brazo dereito de Batista; vivira a todo trapo nunha gran mansión e nunca se preocupara por mercar vivenda, pequeno detalle que a Jorge se serviu para ter un teito onde acubillarse e chorar as súas miserias: cando triunfou a revolución adxudicáronlle a mansión na que vivira de aluguer toda a súa vida. Iso si, pronto a viu chea de negros descoñecidos que deron en reproducirse de xeito e maneira que agora só lle quedaba un cuarto con dereito a cociña e lavabo. Parecía ter asumido o rotundo cambio de rumbo na súa vida con total naturalidade e frescura e nel o único que perduraba dos tempos dourados eran os ademáns de extrema cortesía e educación e un falar igualmente refinado.

Despois de moitos xantares pésimos conseguín dar cun restaurante que parecía estar permanentemente pechado. Logo de varios días de intentos frustrados din co quid do problema: para entrar era preciso timbrar! Como comiamos alí sempre que podiamos, conseguín que o dono nos acompañase na sobremesa e charlamos. Xa saben, o mellor é dicir que unha é española para que o cubano recite de memoria todos os avós e avoas que de aquí marcharon e que ten a ben incluír na súa árbore xenealóxica: dá un resultado estupendo a ambas partes. Era un incondicional de Fidel, un até pensaría que sería un cumpridor fiel das normas do réxime, se non vira certos detalliños relacionados co vil metal que delataban algunhas “trampas” insignificantes, por outra banda despois de sufrir en carne propia a desfachatez doutros cubanos que viven delas a todo tren e con todo descaro. Despois duns minutos de alabanzas a Fidel referiu que o restaurante e o palacete no que se integraba era integramente seu, e que fora co seu traballo, esforzo e coa magnimidade e xustiza do réxime co que o adquirira. Non o dubidei: víase xente inusualmente traballadora.

Unha tarde fíxose noite dando un paseo: moreas de persoas sentaban nas beirarrúas, nos pórticos... crin que era unha festa, até que que decatei: non había fluído eléctrico e estaban a tomar o fresco. Nunha casa axeitada para bar restaurante anunciábanse polos asados. Que ilusa! Conformeime cunha Bucanero, a cervexa dos cubanos, morna. Despois da segunda cervexa o camareiro compartiu mesa: técnico en non sei cantas cousas dos buques. Pero era camareiro porque gañaba máis. Tivo un pouco de medo pero coas alabanzas ao réxime deixaba escapar algún pesar, pero non dubidou, pobre iluso, que se os americanos atacaban eles estaban preparados de sobra e loitarían até morrer. Esperemos que non teñan que demostralo.

Coñecín a un cerralleiro, ou iso dicía no cartel; non sei cando traballaba, pero non tivo inconveniente en facer múltiples xestións comigo. Portouse moi ben, hai que dicilo, e era máis listo cá fame. Vivía coa súa ex muller e a nena que tiñan en común nun pequeno apartamento ben situado: a sala de estar era tamén o taller, e compartía casa coa ex porque non había máis remedio. Outra solución para os divorcios a importar! Nada de cada un na súa casa. A seguir convivindo que moitas veces a base de rozar volta a florecer a paixón. Un piso máis arriba vivía un afamado oncólogo. A súa casa era igual cá do cerralleiro, pero peor amoblada: vese que gañaba menos ou non era tan listo, que non menos intelixente. Con el estaba o xefe de oncoloxía do Hospital. E recibíronme como se tal cousa, do máis amables, dando todo tipo de explicacións! Outro modelo de humildade que non sei ben como importar a España, pero se cadra facendo vivir ao afamado médico nun miniapartamento e con menos soldo có porteiro. Pode que os fumes de moita xente abaixaran.

Por último, e para non aburrilos no suposto caso de que alguén máis ca min lea estas liñas, estaba a familia coa que paraba. Que familia! Amables, entrañables... con internet na casa, aire acondicionado e unha morea de cans. A matriarca era Solange, unha muller á que lle cabía a honra de ter a mesma idade que Mi comandante. Sentaba na terraza que daba á gran avenida, e moitas mañáns vía pasar o coche negro do vello.Que marabilla, que gran visión! Porque non había ninguén capaz de reeemprazalo, aínda que Raulito estaba ben preparado; pero nada había de ser igual cando faltase el. O destino evitoulle a Solanxe ser testemuña deste relevo: morreu o ano pasado. Recitábame longos poemas bélicos que me lembraban os romances de Roncesvalles, pero os protagonistas eran Fidel, Cienfuegos... Naquela casa de hóspedes, regulamentariamente censada e na que expedían recibos oficiais respirábase o máis puro ambiente castrista. Solange Rodríguez Rey era dunha aldea de Camagüey e trasldouse á Habana a súa filla Sonia botárase ao monte coa guerrilla nos primeiros días da revolución. Os esforzos foron ben recompensados e Solange tivo bos traballos en hospitais, e unha casa, e logo outra mellor, e finalmente un enorme piso nunha das mellores avenidas de La Habana a compartir coa súa filla e a súa neta no que vivían de alugar cuartos e teoricamente de dar xantares, pero é que ían tanta calor... que non apetecía nin compensaba cociñar para tan pouca xente. Claro que a vida desta entrañable anciá non foi toda color de rosas: unha neta casou cun pedazo de negro Pero que podía facer ela, matala? Porque iso si, lémbranche a cada momento e en todas partes que non todos os negros son ladróns, pero todos os ladróns son negros.

E alí estaba eu, apuntando na miña cabeza todas estas vivencias, na terraza da vella casa, contemplando todas aquelas mansións enormes cheas deica os topes de familias de negros con carreira universitaria que por avatares da fortuna manexada con habilidade por Fidel pasaron de vivir descalzos, analfabetos e escravos a vivir nas mesmas habitacións que antes foran dos seus amos españois. Que pasará cando caia o réxime? Reclamarán os netos dos españois as súas pertenzas? Que será dos cubanos?